Chế độ dinh dưỡng cho bệnh nhân ung thư hệ tạo huyết

Biểu hiện lâm sàng của ung thư hệ tạo huyết là hậu quả của sự phá vỡ chức năng tủy xương lấn át các dòng tế bào tủy bình thường, gây ra các rối loạn miễn dịch, xâm nhập vào và làm tổn thương các hệ thống cơ quan.

NGƯỜI BỆNH CÓ THỂ CÓ NHỮNG TRIỆU CHỨNG SAU:

Triệu chứng toàn thể: Sốt, mệt mỏi, da xanh, đau nhức xương khớp, chán ăn, ăn không ngon, lười vận động.

Triệu chứng thâm nhiễm tại tủy xương có các biểu hiện: Thiếu máu, mệt mỏi chán ăn và thay đổi vị giác; Giảm tiểu cầu gây xuất huyết dưới da, niêm mạc, chảy máu răng lợi gây viêm loét miệng; Sốt, nhiễm khuẩn, viêm loét niêm mạc, họng, miệng do giảm bạch cầu dẫn đến khó ăn, làm giảm lượng thức ăn đưa vào cơ thể.

Triệu chứng do thâm nhiễm ngoài tủy xương là hậu quả tăng sinh của bệnh ở nhiều bộ phận. Thâm nhiễm thần kinh trung ương gây đau đầu, buồn nôn và nôn; Tổn thương đường tiêu hóa dẫn đến việc kém tiêu hóa hoặc kém hấp thu; Tổn thương gan làm tổng hợp của gan giảm và thay đổi chuyển hóa protein, carbohydrat, lipit; Tổn thương thận làm mất protein; Tăng các tiêu hao chuyển hóa thứ phát do các tế bào bạch cầu phát triển nhanh và di căn.

NGUYÊN TẮC CHẾ ĐỘ ĂN CHO NGƯỜI BỆNH UNG THƯ MÁU

– Đảm bảo an toàn vệ sinh thực phẩm là điều quan trọng nhất. Người bệnh ung thư máu cần tuyệt đối tuân thủ các chế độ an toàn vệ sinh thực phẩm (chú ý hạn sử dụng, nguồn gốc và được kiểm tra an toàn vệ sinh thực phẩm).

– Ăn chín, uống sôi, ăn cân đối, đủ chất, cân đối mỡ động vật và dầu thực vật.

– Không nên ăn các loại thực phẩm chế biến sẵn (đồ hộp), đồ để đông lạnh, các thức ăn ôi, thiu, sống, tái, gỏi, nộm, các chất kích thích như: bia, rượu, cà phê, thuốc lá, chè đặc, đồ uống có ga (nước ngọt, coca cola…).

– Không nên ăn các món ăn chế biến từ nội tạng động vật như: gan, tim, lòng, óc, bầu dục…

– Bổ sung dinh dưỡng đường uống (sữa, các loại bột đạm..) theo chỉ định của thầy thuốc.

– Không nên dùng các thực phẩm chức năng khi chưa có chỉ định của bác sỹ.

Chú ý: Trong trường hợp có giảm nhiều bạch cầu, tiểu cầu: Cần phải lưu ý, tuyệt đối đảm bảo vệ sinh trong ăn uống cũng như trong vệ sinh cá nhân hằng ngày.

Đối với nhóm người bệnh không điều trị hóa chất (chỉ điều trị triệu chứng):

Chế độ ăn đối với người bệnh ung thư máu không điều trị hóa cất áp dụng theo nguyên tắc chung của nhóm người bệnh máu ác tính.

Chú ý: Trong trường hợp có giảm nhiều bạch cầu, tiểu cầu: Cần phải lưu ý, tuyệt đối đảm bảo vệ sinh trong ăn uống cũng như trong vệ sinh cá nhân hằng ngày.

Đối với nhóm người bệnh có chỉ định truyền hóa chất

–  Giai đoạn trước truyền hóa chất:

Chế độ ăn cho người bệnh ung thư máu trong giai đoạn trước truyền hóa chất cần tăng cường các chất dinh dưỡng, đảm bảo người bệnh có đủ năng lượng và protein dự trữ tạo thuận lợi cho quá trình điều trị hóa chất…

Nguyên tắc:

Tăng Protein đây là điểm quan trọng nhất. Protein nên ở mức từ 1,2 – 1,5g/kg cân nặng/ ngày (hoặc năng lượng do protein cung cấp khoảng từ 15 – 20% tổng năng lượng). Nguồn protein đv > 50% protein tổng số.

Tăng Glucid (Năng lượng do Glucid  khoảng từ 65 – 70%) để ngoài cung cấp năng lượng, glucid còn làm cho gan tích tụ được nhiều glycogen và có tác dụng bảo vệ gan khỏi bị tổn thương do sử dụng các loại thuốc hóa trị, kháng sinh…. liều cao.

Lipid: 15 – 20%, nên sử dụng chất béo nguồn gốc thực vật: dầu đậu nành, dầu oliu…

–  Giai đoạn đang truyền hóa chất:

Người bệnh cần tuân thủ chỉ định của bác sĩ điều trị và kế hoạch chăm sóc dinh dưỡng của nhân viên khoa dinh dưỡng; nên đăng ký chế độ ăn bệnh lý tại Khoa Dinh dưỡng để đảm bảo đủ nhu cầu năng lượng và an toàn vệ sinh phòng tránh nhiễm khuẩn.

Chế độ ăn cần lưu ý: ăn mềm lỏng dễ tiêu hóa, chia nhiều bữa nhỏ trong ngày.

Trong trường hợp bệnh nhân không có các triệu chứng liên quan đến tiêu hóa (buồn nôn, nôn, tiêu chảy, táo bón…)  hoặc ảnh hưởng nhẹ bởi tác dụng phụ của hóa chất thì nên ăn cơm mềm, thức ăn nên chế biến mềm nhừ.

Ngoài ra cần đảm bảo tuân thủ tuyệt đối về vệ sinh cá nhân hàng ngày. Nên sử dụng nước đun sôi để ấm (khoảng 50 độ C) để vệ sinh cá nhân, vệ sinh răng miệng sạch sẽ, dùng bàn chải mềm đánh răng, súc miệng bằng nước muối ấm hoặc nước súc miệng chuyên dùng sau mỗi bữa ăn.

Chế độ ăn cho người bệnh ung thư máu có biến chứng suy thận:

• Tùy từng giai đoạn suy thận (độ I, độ II, độ III, độ IV) để xây dựng chế độ ăn phù hợp.
• Giàu năng lượng: 35-40 kcal/kg cân nặng/ ngày.
• Đủ Vitamin, yếu tố đa lượng, yếu tố vi lượng theo mức nhu cầu khuyến nghị.
• Đảm bảo cân bằng nước, muối, ít toan, giàu calci, ít phosphat.

Các thực phẩm nên dùng:

• Các thực phẩm có giá trị sinh học cao: Thịt, cá, trứng, sữa…
• Các loại rau, quả giàu kali, hàm lượng protein thấp: Bầu, bí, mướp…
• Các loại quả chín: Cam, quýt, ổi, dứa, …

Người bệnh nên tuân thủ chỉ định của nhóm điều trị (bác sĩ, điều dưỡng chăm sóc, và tư vấn viên khoa dinh dưỡng) để đạt được kết quả điều trị tốt nhất.

Chế độ ăn cho người bệnh ung thư máu trong giai đoạn bạch cầu giảm:

Khi bạch cầu giảm sâu, người bệnh có nguy cơ bị nhiễm trùng càng cao. Nhiễm trùng có thể xuất hiện ở bất cứ bộ phận nào trong cơ thể, có thể ảnh hưởng đến đường thở, hệ tiêu hóa, bàng quang, hệ sinh sản, da… của người bệnh. 

Người bệnh cần tuân thủ nghiêm ngặt nguyên tắc chế độ ăn trong giai đoạn này: Loại bỏ các thực phẩm có khả năng chứa vi khuẩn và nấm gây nhiễm trùng trong khẩu phần hàng ngày của người bệnh (chế độ ăn sạch, ít vi khuẩn hoặc vi khuẩn thấp).

Một số thức ăn cần tránh:

– Hoa quả chưa gọt vỏ và rau sống, bao gồm cả salad, sinh tố rau, hoa quả chưa được tiệt trùng, hoa quả sấy khô ở dạng thô và các loại hạt tươi, hạt không có vỏ.

– Trái cây hoặc rau quả bị dập hoặc quá chín.

Lựa chọn thay thế:

– Trái cây có vỏ dày (cần rửa sạch rồi bóc vỏ), rau quả nấu chín.

– Nước ép trái cây, sinh tố được tiệt trùng.

– Các loại hạt phải được nấu chín hoặc rang.

Sản phẩm bơ sữa:

Tránh các loại bơ sữa chưa được tiệt trùng.

Lựa chọn thay thế bằng các sản phẩm đã được tiệt trùng đảm bảo.

Nước:

Tránh các loại nước chưa qua máy lọc như nước suối, nước giếng, nước mưa, nước đá…

Dùng nước đã qua máy lọc và phải đun sôi kỹ, nước đóng chai đã được tiệt trùng theo tiêu chuẩn.

Một số thực phẩm khác:

Tránh các loại gia vị cay nóng: ớt, hạt tiêu, các chất kích thích (rượu, bia, cà phê, nước chè đặc…); Mật ong chưa được tiệt trùng hoặc mật ong tươi, tổ ong.

Lựa chọn thay thế: các loại thảo mộc nấu chín, mật ong tiệt trùng hoặc xử lý nhiệt.

CHẾ ĐỘ ĂN PHÒNG NGỪA BIẾN CHỨNG HÓA CHẤT

Trên thực tế, quá trình truyền hóa chất có thể dẫn đến nhiều tác dụng phụ, ảnh hưởng đến việc ăn uống của người bệnh như: chán ăn, buồn nôn, đau miệng, tiêu chảy/ táo bón… 

NGƯỜI BỆNH CHÁN ĂN HOẶC ĂN KHÔNG NGON MIỆNG 

• Không nên uống trước khi ăn ít nhất 30 phút
• Chế biến thực phẩm kích thước nhỏ, chia nhiều bữa ăn trong ngày
• Ăn ít một và ăn thường xuyên, với những bữa ăn nhẹ, nhỏ xen kẽ giữa các bữa ăn chính.
• Chọn thực phẩm giàu năng lượng (như trứng tráng, phô mai và bánh quy…)
• Bổ sung các thực phẩm năng lượng cao như dầu ô liu, kem, phô mai hoặc sữa bột đã tiệt trùng.

BUỒN NÔN VÀ NÔN DO TRUYỀN HÓA CHẤT

• Ăn thức ăn khô như bánh quy giòn, bánh mì nướng hoặc cơm
• Thêm gừng vào chế độ ăn uống của bạn (gừng làm gia vị chế biến, trà gừng, bánh quy gừng,..)
• Để lạnh thức ăn, nếu tự phục vụ thì có thể nấu bằng lò vi sóng giúp giảm thiểu mùi thức ăn gây cảm giác buồn nôn.

CÁC VẤN ĐỀ LIÊN QUAN ĐẾN MIỆNG DO TRUYỀN HÓA CHẤT

• Đau miệng Ăn thức ăn nhạt, mềm, ẩm, chế biến kích thước nhỏ, có thể để lạnh hoặc ở nhiệt độ phòng. Tránh thức ăn nhiều gia vị, cần súc miệng ngay sau ăn bằng các loại nước súc miệng không chứa cồn.
• Mất vị giác: Thêm hương vị vào các món ăn (như thịt chiên hoặc nướng nếu không bị đau, nhiệt miệng).
• Khô miệng: Ăn các loại thức ăn mềm, lỏng có vị chua/ngọt (nước chanh, cam, kẹo cứng để ngậm / hoặc nhai kẹo cao su nếu không có triệu chứng đau nhiệt miệng), giữ cho môi ẩm bằng cách thường xuyên nhấp nước cho bệnh nhân hoặc bôi vaselin dưỡng ẩm.

CÁC VẤN ĐỀ KHÁC DO TRUYỀN HÓA CHẤT

• Tiêu chảy: Tránh thức ăn thớ to (các loại hạt, rau sống), hạn chế thức ăn nhiều chất béo và các loại thực phẩm sinh hơi (hành tỏi, bắp cải và nước có gas), bù nước điện giải, uống ít nhất một cốc nước sau mỗi lần đi tiêu lỏng.
• Táo bón: Tăng cường chất xơ, nhiều rau, tăng thành phần xơ trong khẩu phần ăn, uống nhiều nước ấm.
• Tăng cân do dùng corticoid: Hạn chế lượng muối trong thức ăn, giới hạn lượng thức ăn, tăng lượng protein thực vật, ngũ cốc, rau, hạn chế đồ ăn nhẹ có lượng calo cao giữa các bữa ăn.

Chú ý: Với người bệnh truyền hóa chất, các triệu chứng thay đổi theo từng ngày, hoặc theo từng đợt điều trị vì vậy cần có sự theo dõi sát của nhóm điều trị (bác sĩ, điều dưỡng chăm sóc và tư vấn viên khoa dinh dưỡng) để điều chỉnh chế độ ăn cho phù hợp.

Tại Bệnh viện K, Khoa Dinh dưỡng thực hiện khám, tư vấn, theo dõi, đánh giá tình trạng dinh dưỡng của người bệnh nội trú, ngoại trú; điều trị bằng chế độ ăn bệnh lý cho người bệnh; xây dựng bộ thực đơn áp dụng tại Bệnh viện, hướng dẫn tư vấn thực đơn khi bệnh nhân ra viện; tổ chức phục vụ suất ăn dinh dưỡng và kiểm tra các quy định về an toàn thực phẩm trong bệnh viện…

Nếu người bệnh, người nhà người bệnh có băn khoăn, thắc mắc về chế độ dinh dưỡng, hãy liên hệ trực tiếp với nhân viên tư vấn dinh dưỡng tại Khoa Điều trị hoặc Khoa Dinh dưỡng để nhận được những lời khuyên hữu ích, kịp thời trong quá trình điều trị.

BSCK2 Đỗ Thị Kim Anh, TS.BS Đỗ Huyền Nga, Ths.BS Nguyễn Thanh Tùng