1. Tổng quan về dinh dưỡng trong ung thư

Dinh dưỡng tốt là điều rất quan trọng với bệnh nhân ung thư

Dinh dưỡng là một quá trình mà thực phẩm được đưa vào và sử dụng bởi cơ thể cho việc tăng trưởng, giữ cho cơ thể khỏe mạnh và để thay thế các mô. Dinh dưỡng tốt là rất quan trọng để có sức khỏe tốt. Ăn uống các loại thực phẩm đúng trước, trong và sau khi điều trị ung thư giúp người bệnh cảm thấy tốt hơn và khỏe hơn. Một chế độ ăn lành mạnh bao gồm ăn và uống đủ thực phẩm và chất lỏng mà có các thành phần dinh dưỡng quan trọng mà cơ thể cần (vitamin, khoáng chất, đạm và carbohydrate, chất béo và nước).

Thói quen ăn uống lành mạnh là rất quan trọng trong và sau khi điều trị ung thư

Dinh dưỡng trị liệu được dùng để giúp bệnh nhân ung thư giữ cân nặng khỏe mạnh, duy trì sức mạnh, giữ các mô trong cơ thể khỏe mạnh, và giảm các tác dụng phụ trong và sau điều trị.

Ung thư và điều trị ung thư có thể gây các tác dụng phụ ảnh hưởng đến dinh dưỡng

Đối với nhiều bệnh nhân, sự ảnh hưởng của ung thư và phương pháp điều trị ung thư làm cho họ khó ăn uống được tốt. Các phương pháp điều trị có thể ảnh hưởng dinh dưỡng gồm:

• Hóa trị
• Liệu pháp nội tiết
• Xạ trị
• Phẫu thuật
• Liệu pháp miễn dịch
• Ghép tế bào gốc

Khi các tạng đường tiêu hóa bị ảnh hưởng (đầu, cổ, thực quản, dạ dày, ruột non, tụy, hoặc gan) bởi ung thư và điều trị ung thư, thì việc duy trì đủ dinh dưỡng là rất khó khăn.

Dinh dưỡng kém do ung thư và điều trị ung thư

 Ung thư và điều trị ung thư có thể ảnh hưởng đến vị giác, khứu giác, cảm giác ngon miệng và khả năng ăn đủ thức ăn hoặc khả năng hấp thu dưỡng chất từ thức ăn. Làm dụng rượu và béo phì cũng làm tăng nguy cơ bị dinh dưỡng kém. Việc dinh dưỡng kém có thể gây cho người bệnh thấy yếu đi, mệt mỏi, và không thể chống lại tình trạng nhiễm trùng hoặc hoàn tất điều trị ung thư. Dinh dưỡng kém có thể bị nặng thêm nếu ung thư phát triển và lan tràn.

Ăn đủ lượng đạm và năng lượng (calori) là điều quan trọng giúp lành thương, chống nhiễm trùng, và có đủ năng lượng.

Chán ăn và suy mòn và nguyên nhân thường gặp của dinh dưỡng kém ở bệnh nhân ung thư.

Chán ăn là mất cảm giác ngon miệng hoặc thèm ăn. Đây là triệu chứng thường gặp ở bệnh nhân ung thư. Chán ăn có thể xảy ra sớm hoặc trễ khi ung thư đã lan tràn. Một số bệnh nhân có sẵn cảm giác chán ăn khi họ được chẩn đoán ung thư. Phần lớn bệnh nhân có ung thư tiến triển thì sẽ có chán ăn. Chán ăn là nguyên nhân thường gặp nhất của dinh dưỡng kém ở bệnh nhân ung thư.

Suy mòn là tình trạng được ghi nhận gồm yếu, sụt cân, mất cơ và mỡ. Điều này thường gặp ở bệnh nhân có bướu ảnh hưởng đến việc ăn uống và tiêu hóa. Suy mòn có thể xảy ra ở bệnh nhân ung thư ăn uống tốt, nhưng không tích lũy được cơ và mỡ vì bướu phát triển.

Bệnh nhân ung thư có thể có cả chán ăn và suy mòn đồng thời.

2. Ảnh hưởng của điều trị ung thư đối với dinh dưỡng

Hóa trị và liệu pháp nội tiết

Hóa trị ảnh hưởng các tế bào trong toàn bộ cơ thể. Hóa trị sử dụng các thuốc gây ngừng tăng trưởng tế bào ung thư, bằng cách giết chết tế bào hoặc gây tế bào ngừng phân chia. Các tế bào lành mà có tăng trưởng và phân chia nhanh cũng có thể bị giết. Những tế bào này bao gồm tế bào trong miệng và đường tiêu hóa.

Liệu pháp nội tiết gây tăng thêm, ngăn chặn hoặc loại bỏ nội tiết tố. Một số loại liệu pháp nội tiết có thể gây tăng cân.

Tác dụng phụ của hóa trị có thể gây các vấn đề liên quan ăn uống và tiêu hóa. Khi sử dụng nhiều hơn 1 loại thuốc, mỗi thuốc có tác dụng phụ khác nhau hoặc các thuốc gây ra cùng tác dụng phụ, thì tác dụng phụ này có thể sẽ nặng nề hơn.

Các tác dụng phụ thường gặp gồm:

• Mất cảm giác ngon miệng
• Buồn nôn
• Nôn ói
• Khô miệng
• Đau ở miệng hoặc cổ họng
• Thay đổi cảm giác mùi vị thức ăn
• Khó nuốt
• Cảm thấy đầy sau khi ăn một lượng nhỏ thức ăn
• Táo bón
• Tiêu chảy

Liệu pháp miễn dịch có thể ảnh hưởng dinh dưỡng

Tác dụng phụ của liệu pháp miễn dịch thì khác nhau trên từng bệnh nhân và tùy theo loại thuốc đã được sự dụng.

Các vấn đề dinh dưỡng thường gặp sau đây:

• Mệt
• Sốt
• Buồn nôn
• Nôn ói
• Tiêu chảy

3. Điều trị triệu chứng

• • Chán ăn

Những điều sau đây có thể giúp bệnh nhân ung thư có chán ăn (mất cảm giác them ăn):

• Ăn những thực phẩm có hàm lượng đạm và năng lượng cao. Ví dụ như: đậu, thịt gà, cá, thịt heo, ya-ua, trứng,…
• Bổ sung đạm và năng lượng vào thức ăn, như dùng thêm sữa giàu đạm
• Ăn những thức ăn giàu đạm trước trong bữa ăn, khi mà có nhiều cảm giác ngon miệng
• Chỉ uống rất ít nước/chất lỏng trong bữa ăn
• Uống các loại sữa, sinh tố, trái cây, súp nếu cảm thấy không thích ăn đồ ăn đặc
• Ăn những thực phẩm có mùi dễ chịu với bản thân
• Có thể thử những thức ăn mới hoặc cách nấu mới
• Chia nhỏ bữa ăn và dùng các snack lành mạnh trong suốt cả ngày
• Ăn nhiều hơn khi bạn thấy khỏe và đang nghỉ ngơi
• Ăn nhiều hơn khi bạn thấy đói nhất, bất kể bữa sáng, trưa hay bữa tối.
• Dự trữ ít thức ăn yêu thích của bạn để có thể ăn ngay khi bạn thấy đói
• Đánh răng và súc miệng giúp giảm triệu chứng và loại bỏ các vị thức ăn cũ
• Trao đổi với bác sĩ của bạn về vấn đề này, như buồn nôn, nôn, thay đổi mùi vị thức ăn, cảm giác chán ăn,……
  • Buồn nôn
• Chọn thức ăn mà bạn thấy dễ chịu. Đừng ép bản thân ăn những thức ăn mà bạn thấy không thoải mái. Đừng ăn những thức ăn yêu thích khi buồn nôn, vì dễ tạo mối liên hệ giữa đồ ăn và cảm giác không khỏe
• Ăn những thức ăn mềm, nhừ, dễ tiêu hóa hơn là những bữa ăn nặng nề
• Ăn thực phẩm khô như bánh qui giòn, bánh mì que, hoặc bánh mì nướng,…
• Dùng thực phẩm nguội (không quá nóng, hoặc quá lạnh)
• Có thể dùng các loại kẹo cứng mùi bạc hà hoặc mùi chanh nếu cảm giác đắng miệng
• Tránh xa các thức ăn thức uống có mùi nồng
• Chia nhỏ bữa ăn thành 5-6 bữa mỗi ngày thay vì 3 bữa chính
• Chỉ nên uống ít nước trong bữa ăn để tránh bị cảm giác đầy bụng
• Không nên bỏ bữa. Dạ dày trống sẽ gây cảm giác buồn nôn tệ hơn.
• Súc miệng trước và sau khi ăn
• Đừng ăn trong phòng có mùi nấu ăn.
• Thư giãn trước mỗi kỳ điều trị
• Mặc các quần áo rộng và thoải mái
• Trao đổi với bác sĩ về các thuốc chống nôn
  • Ói
• Đừng ăn hay uống gì cho tới khi ngừng ói
• Chỉ uống ít nước lọc sau khi ngừng ói
• Sau khi có thể uống nước mà không ói, thì dùng các thực phẩm lỏng như súp, sữa giúp dịu bao tử
• Chia nhỏ bữa ăn thành 5-6 bữa
• Ngồi lên và cúi ra trước sau khi ói
• Trao đổi với bác sĩ về thuốc chống ói
  • Thay đổi vị giác
• Ăn thị gà, cá, trứng và phô-mai thay vì ăn thịt đỏ
• Thêm gia vị và nước sốt vào thức ăn
• Ăn thịt với cái gì đó ngọt
• Sử dụng chanh không đường, sing-gum hoặc bạc hà nếu có cảm giác vị giác kim loại hoặc đắng miệng
• Sử dụng các dụng cụ ăn bằng nhựa nếu có vị giác kim loại
• Cố gắng ăn các món yêu thích nếu bạn không bị buồn nôn.
• Nhai chậm hơn và lâu hơn để giúp thức ăn tiếp xúc các nụ vị giác của lưỡi nếu bạn thấy không có vị giác.
• Đánh răng và súc miệng sạch sẽ

4. Các thuốc có thể dùng cùng với dinh dưỡng trị liệu để điều trị chứng biếng ăn và sụt cân

Có nhiều loại thuốc được sử dụng để điều trị chứng biếng ăn và sụt cân

Các thuốc giúp cải thiện sự ngon miệng và làm tăng cân, như prednisone và megestrol, có thể dùng để điều trị sự kém ngon miệng và sụt cân. Các nghiên cứu cho thấy hiệu quả của các thuốc này không kéo dài hoặc có thể không hiệu quả. Điều trị phối hợp thuốc có thể tốt hơn đơn trị liệu.

5. Xu hướng dinh dưỡng trong ung thư

• • Các chế độ ăn đặc biệt nhằm cải thiện tiên lượng mà một vài bệnh nhân ung thư sử dụng

Ăn chay và thuần chay

Thực sự việc ăn chay hoặc thuần chay có giúp giảm tác dụng phụ trong điều trị ung thư hoặc cải thiện tiên lượng người bệnh thì còn chưa rõ. Nếu bệnh nhân đã là người ăn chay hoặc thuần chay rồi, thì cũng không có bằng chứng nào cho thấy họ phải thay đổi chế độ ăn khác.

Chế độ ăn thực dưỡng

Chế độ ăn thực dưỡng là giàu carbohydrate, ít chất béo, chế độ ăn từ thực vật. Không có nghiên cứu nào chứng minh chế độ ăn này có lợi ích với bệnh nhân ung thư.

Chế độ ăn keto

Chế độ ăn keto giới hạn carbohydrate và tăng lượng chất béo. Mục đích của chế độ ăn này là giảm lượng đường mà tế bào ung thư có thể sử dụng để tăng trưởng và phát triển. Chế độ ăn này khó theo đuổi vì cần số lượng chính xác chất béo, carbohydrate và đạm. Tuy nhiên, chế độ ăn này khá an toàn. Một vài thử nghiệm lâm sàng đang tuyển các bệnh nhân bệnh bướu nguyên bào thần kinh để nghiên cứu chế độ ăn keto có ảnh hưởng hoạt động của bướu không. Tuy nhiên, hiện tại vẫn chưa biết rằng chế độ ăn này có ảnh hưởng đến bướu hoặc ảnh hưởng triệu chứng không.

• Một vài bệnh nhân có thể dùng các thực phẩm chức năng

Thực phẩm chức năng là sản phẩm được thêm vào trong chế độ ăn. Thường thì sẽ dùng đường uống, và thường có một hoặc nhiều thành phần. Bệnh nhân ung thư thường dùng nhằm cải thiện triệu chứng và hỗ trợ điều trị ung thư.

Vitamin C

Vitamin C là dưỡng chất mà cơ thể chỉ cần lượng nhỏ cho các hoạt động chức năng và giúp cơ thể khỏe mạnh. Vitamin C có thể giúp chống nhiễm trùng, lành vết thương, và giữ các mô lành mạnh. Vitamin C có trong trái cây và rau củ.

Sinh khuẩn

Sinh khuẩn là những vi sinh vật sống giúp cho quá trình tiêu hóa và chức năng ruột bình thường. Các nghiên cứu cho thấy sử dung sinh khuẩn trong quá trình hóa trị hoặc xạ trị có thể giúp cải thiện tiêu chảy do các phương pháp này gây ra.

Melatonin

Melatonin và loại nội tiết tố do tuyến tùng tiết ra. Melatonin gúp cơ thể duy trì chu kỳ ngủ. Vài nghiên cứu nhỏ cho rằng sử dụng melatonin cùng với hóa trị và/hoặc xạ trị bướu đặc, có thể có lợi ích. Melatonin có vẻ không có tác dụng phụ.

Nguồn: cancer.gov

ThS. BS Trần Thị Ngọc Mai

Bệnh viện Ung bướu TP. Hồ Chí Minh